Auteur: Ron Lodewijks Pagina 3 van 7

‘De Japanners van Brabant werden ze genoemd, de Udense gemeentebestuurders. Deze geuzennaam dankten ze aan hun niet aflatende ijver om Uden in de periode van de Brabantse industriële revolutie in de vaart der volkeren op te stoten.

Zij waren trouwens niet de enigen in de provincie die hun ziel aan de aartsengelen van de vooruitgang hadden verpacht. Ook elders in Brabant werd de lotto van het industriële kansspel koortsachtig bijgehouden.’

Paul Kuijpers kon prachtig schrijven en nog veel meer. Vorige maand, op 9 december 2022, overleed hij, 93 jaar oud.

‘Dwarsdenker op de tijdgeest, begaafd analyticus, humorvol anarchist, bourgondisch mens’. Zo typeren zijn vele bekende randstedelijke vrienden hem in hun herdenkingsadvertentie in NRC. Onder hen Geert Mak, Femke Halsema, Felix Rottenberg en Hubert Smeets. Jarenlang was Kuijpers ‘ons aller adviseur’ in DeBALIE, het bekende Amsterdamse politiek-cultureel centrum dat hij van 1993 tot 1996 als directeur leidde.

Maar wie in Brabant kent nog Paul Kuijpers, de provincie waar hij decennia lang een toonaangevende rol speelde in het publieke debat?

Dat deed hij als boegbeeld van het Provinciaal Opbouworgaan Noord-Brabant (PON), waar Kuijpers in 1954 binnenkwam als stafmedewerker en al snel adjunct-directeur werd. Van 1964 tot zijn vertrek in 1982 was hij directeur.

De tijd van de industriële revolutie in Brabant waar hij in de aanhef van dit artikel over schrijft, maakte Kuijpers dus aan den lijve mee.

‘Onder zijn leiding transformeerde het PON tot een modern onderzoeksinstituut dat zich niet langer alleen richtte op het sociale werk, maar zijn naam ook nadrukkelijk vestigde op het terrein van de ruimtelijke ordening en planning’, eert directeur Patrick Vermeulen van PON&Telos zijn verre voorganger op de site van het huidige onderzoeksinstituut. Dat adviseert vanuit Tilburg inmiddels organisaties in heel Nederland over de samenleving van morgen.

Belangrijke sociale stem

‘Als secretaris van de Provinciale Commissie Sociaal Plan had Paul een belangrijke stem bij de planning van talloze sociale voorzieningen in de provincie en drukte hij een stempel op de vele inspraakprocedures die Brabant rijk was’, onderstreept Vermeulen diens maatschappelijke betekenis.

Ook als mens stond Kuijpers bij het PON hoog aangeschreven. ‘Terwijl de organisatie onder zijn leiding steeds groter werd, slaagde hij erin om de voor het instituut zo kenmerkende informele cultuur te behouden. Paul kon beminnelijk zijn in de omgang en tegelijkertijd zo scherp als een mes in het debat. Intellectueel en een tegendraadse denker van het hoogste niveau. Wars van valse sentimenten waar het ‘oude Brabant’ volgens hem zo bol van stond. ‘

In het nieuwe Brabant van de vooruitgang tapten de notabelen volgens Kuijpers uit een ander vaatje. ‘In hun nabootsing van Japan deden zij dat met een fanatieke geestdrift die weinig ruimte liet voor een gemoedelijk relativisme’, schrijft hij in een prachtig essay ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het PON in 1997.

Uden als symbool

Om zijn gedachten te scherpen had Kuijpers weer eens rondgekeken in de provincie en vastgesteld dat er nog steeds veel mis gaat. Als symbool hiervan krijgt Uden de volle laag.

‘De zonen van de keizer hebben meer schade aangericht dan hun amateuristische ijver deed verwachten. Na zoveel jaren is er van het preïndustriële Uden niet veel meer over. Het oude dorp is volledig bezet en uitgewoond door de nieuwe middenstand. De symboliek van de markt, die in het verleden gestalte kreeg in de schrale initimiteit van een Brabants dorp, presenteert zich nu in een decor van bordpapier, waarin protserige kantoren en lelijke winkels met elkaar wedijveren om de prijs van de absolute vulgariteit. ‘

‘Dit is het eind van de vooruitgang, van een droom die een nachtmerrie is geworden van volmaakte overtolligheid.’

De industriële expansiedrift van Uden manifesteert zich anno 1997 zeker zo indringend buiten de dorpskom waar lelijke bedrijventerreinen zich aaneen rijgen. Dat omliggende dorpen dreigen te worden vermorzeld door zware bedrijvigheid die maar blijft oprukken, laat Kuijpers in zijn essay echter onbesproken.

‘De industrie walst over Uden heen’, kopt Brabants Dagblad begin 1998 boven een artikel van mijn hand dat inzicht biedt in deze toestand. En een stem geeft aan het verzet vanuit de omgeving dat juist in die dagen luid klinkt. Tweehonderd dorpelingen uiten in het Udense raadhuis hun afkeer van het grootschalige gemeentelijk denken.

‘Het enige wat telt is groei, groei en nog eens groei. Op leefbaarheid wordt niet gelet. Wij willen hier geen tweede Ruhrgebied’, klinkt het luidkeels tijdens een hoorzitting.

Kuijpers’ essay blijkt een schot in de roos. De geest van de Brabantse Japanners leeft voort!

Dat beeld wenst Udens sterke man Paul Rüpp zich echter niet te laten aanleunen. De CDA-wethouder ruimtelijke ordening reageert in Brabants Dagblad direct met een krachtig opiniestuk om ‘de mythe door te prikken dat in Uden ieder bedrijf welkom is, hoe vuil, hoe zwaar en hoe weinig arbeidsplaatsen het ook meebrengt’. De dan scheidend wethouder wil de geschiedenis in gaan als de bestuurder die juist koos voor beheerste groei.

Vijf jaar later werd Rüpp als provinciebestuurder direct verantwoordelijk voor de algehele ruimtelijke ontwikkeling van Brabant.

Brabant Manifest

Het onbehagen van Paul Kuijpers over de modernisering van Brabant krijgt in het voorjaar van 1998 na verschijning van zijn essay brede aandacht in Brabants Dagblad. Concrete aanleiding voor het interview dat ik hierover met hem had is de uitgave van het Brabant Manifest. Een bundel met bespiegelingen van prominente deskundigen over de toekomst van Brabant.

Kuijpers ziet er niets in. ‘Het Brabant Manifest is te veel een tableau van vergezichten die als excuus gaan fungeren om veranderingen in het beleid en in het handelen van mensen tot stand te brengen. Het is heel typerend dat de provincie voor dit manifest vooral een beroep heeft gedaan op autoriteiten van buiten Brabant die de Brabantse cultuur niet kennen. Dit duidt op de teloorgang van de Brabantse intelligentia’.

Hij doet er nog een schep bovenop. ‘Echt ernstig vind ik dat er in Brabant geen intellectueel debat is over de maatschappij. Het culturele onbehagen dat het niet klopt in de wereld wordt niet ontleed. Het debat zou moeten gaan over de beschaving en over de vraag welke kant we met de maatschappij op willen.’

Kuijpers ziet het er niet van komen. ‘Als je mij nu vraagt wie dat in Brabant zouden kunnen, kom ik na lang nadenken niet verder dan Cornelis Verhoeven’. De gerenommeerde filosoof, schrijver en hoogleraar overleed in 2001.

Zelf wilde Kuijpers geen debat over het Brabant Manifest organiseren. Toenmalig commissaris van de koningin Houben had hem hiervoor gevraagd. ‘Ik zou niet weten hoe dat moet. In Brabant heerst geen klimaat van intellectuele confrontatie. In Brabant zeggen ze: daar heb je Paul Kuijpers weer.’

Varkenspest als een veenbrand

Toch bestaat het volgens hem niet dat de modernisering in Brabant ongebroken voort blijft gaan. ‘Mensen realiseren zich op een zeker moment toch dat er grenzen bereikt zijn. De varkenspest groeide uit tot een epidemie omdat het virus de kop opsteekt in een ecosysteem waar het kan voortwoekeren. Als een veenbrand die plotseling aan de oppervlakte komt.’

‘Houben maakt zich grote zorgen over de opmars van mammoetbedrijven in de varkenshouderij. Ik vrees echter dat deze zorg niet leidt tot een aanpak om dit moderniseringsproces te doorbreken. Men is in Brabant vooral bezig om de touwtjes aan elkaar te knopen, in plaats van nou eens grondig te kijken hoe het verder moet met landbouw, landschap, natuur en verstedelijking’.

Het onbehagen van Paul Kuijpers blijft in Brabant tot op de dag van vandaag manifest.

De varkenspest van 1997, ontdekt in Venhorst, wordt in 2007 gevolgd door de Q-koorts die uitbreekt in Herpen. Deze geitenbacterie besmet in heel Nederland zo’n 50.000 tot 100.000 mensen van wie er meer dan 100 aan overlijden.

De stikstofcrisis die al jaren huishoudt in de natuurgebieden van Oost-Brabant, Europa’s dichtstbevolkte vee-regio, infecteert sinds 2019 ook de nationale economie. Het gevolg van uitspraken waarmee de Raad van State, de hoogste bestuursrechter, verdere aantasting van stikstofgevoelige natuur juridisch blokkeert.

Een oplossing is begin 2023 nog niet in zicht. Het kabinet kondigde een ‘woest aantrekkelijke’ uitkoopregeling aan voor sterk vervuilende veehouders in de buurt van natuurgebieden maar die is er nog steeds niet. Overeenkomsten die provincies al hadden bereikt met stoppende boeren hangen in het luchtledige.

Brabant wil vooral veehouders verplichten om te investeren in stalinstallaties die (nog) niet de vereiste winst voor natuur en milieu opleveren. Onder zware agrarische druk is invoering van deze maatregel eind 2022 opnieuw vooruitgeschoven.

Ondertussen faciliteren regering en provincie de vrijhandel in stikstofrechten van veehouderijen die alleen nog op papier bestaan. Veelal goedbevonden door de Raad van State, want wettelijk in orde.

Voor hun eigen projecten kopen overheden ook zulke virtuele rechten waar natuur en milieu niets mee opgeschieten. Rijkswaterstaat doet dat bijvoorbeeld om de Ring Utrecht toch te kunnen verbreden; de provincie voor het reusachtige Logistiek Park Moerdijk dat inmiddels bij het knooppunt Klaverpolder wordt aangelegd; de gemeente Boxtel voor een industriële verbindingsweg nabij het natuurgebied de Kampina.

Ondertussen verspreidt de verstedelijking zich als een olievlek over Brabant. Sinds de ruimtelijke ordening wettelijk vooral aan de gemeenten wordt overgelaten, heeft de provincie haar beperkende groeiklassenbeleid voor het platteland moeten loslaten.

Landhuizen aan dorpsranden

Terwijl de sociale woningbouw ook in Brabant ver is weggezakt en alom woningnood heerst, schieten ondertussen aan menige dorpsrand de landhuizen als paddestoelen uit de grond. Op zogeheten ruimte-voor-ruimte-kavels waarvoor de provincie een opslag van 125.000 euro per bouwtitel bij de moderne contente mens afrekent.

Zo verdient de provincie alsnog de honderden miljoenen terug die zij lang geleden uitgaf aan de afbraak van veestallen. De regeling die voor dit doel in de markt werd gezet met een eigen ontwikkelingsmaatschappij is gaandeweg steeds verder verruimd om zoveel mogelijk geld binnen te harken.

Wat zou Paul Kuijpers van deze ontwikkelingen hebben gevonden?

We hebben hem er niet meer over gehoord. Met Brabant had hij het in 1998 al wel gezien.

Een ieder heeft recht op toegang tot publieke informatie.

Dat is het veelbelovende uitgangspunt van de nieuwe Wet open overheid (Woo) die sinds 1 mei van kracht is. ‘Een misschien ook wel symbolische, maar toch een belangrijke stap’, bespiegelt minister Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken op 28 september 2021 in de Eerste Kamer die de Woo met een stevige meerderheid goedkeurt. Alleen CDA, ChristenUnie en SGP zijn tegen.

‘Als deze wet straks goed functioneert en als we de informatiehuishouding op orde hebben, dan maken we het voor mensen veel gemakkelijker. Je hoeft er niet om te vragen, want je kunt het gewoon vinden. Het is gewoon toegankelijk. Als je het recht op informatie op die manier als uitgangspunt neemt, zet je toch wel een fundamentele stap’, schetst Ollongren het lonkend nut van de Woo.

Zij reageert op de stelling van SGP-senator Peter Schalk dat de Woo niet méér betekent dan de oude Wet openbaarheid van bestuur (Wob).

Dat was juist wél de bedoeling van Mariko Peters. Het Tweede Kamerlid van GroenLinks produceerde in juni 2012 een initiatiefwet die een volgens haar noodzakelijke cultuuromslag bij bestuurders en ambtenaren moest gaan forceren.

Peters gaf daarmee gehoor aan de stevige kritiek van nationaal ombudsman Alex Brenninkmeijer op de overheidscultuur van geheimhouding. Wie een beroep doet op de Wob om informatie boven tafel te krijgen, wordt vaak tegengewerkt.

‘Als een minister het niet wil, gaat een hele batterij juristen in de wet graven om zaken binnenskamers te houden die openbaar horen te zijn’, stelde de ombudsman vast op basis van eigen onderzoek. ‘Terwijl je moet kunnen zien op grond van welke afwegingen en argumenten een besluit tot stand is gekomen’, vond Brenninkmeijer.

Van gunst tot recht

Om de openbaarheid van bestuur van een gunst tot een recht te kunnen verheffen, grijpt Peters in haar wetsvoorstel onder meer terug op suggesties die al in 1983 waren geopperd door de adviescommissie Biesheuvel, vernoemd naar de voormalige minister-president van de ARP.

Informatie moet aanmerkelijk sneller worden verstrekt, met hulp van een databank (register). Alle overheids- en semi-overheidsinstanties komen te vallen onder de informatieplicht.

Dat dergelijke hervormingen in overheidsland vooral veel weerstand oproepen, maakt Peters als kamerlid niet meer mee. Al een week of wat na de lancering van haar wetsvoorstel blijkt dat zij afhaakt voor de Tweede Kamerverkiezingen van september 2012.

Het bedenksel van Peters lijkt meteen al ten dode opgeschreven. De Raad van State maakt er gehakt van in zijn advies van november 2012 over het wetsontwerp. Met de bestaande Wob is volgens de raad niets mis, hooguit mankeert er iets aan de uitvoering. Bovendien gaat de voorrang die Peters geeft aan het belang van openbaarheid ten koste van ‘andere gerechtvaardigde belangen’.

Door de wasstraat

’s Lands hoogste adviescollege doelt hiermee vooral op de staatsveiligheid en de eenheid van de kroon (de verhouding tussen regering en koninklijk huis) die Peters aan enige openbaarheid bloot had willen stellen. Een waagstuk dat wordt afgeblazen door Linda Voortman (GroenLinks) en Gerard Schouw van D66. Deze kamerleden hebben zich over het wetsontwerp van Peters ontfermd. Om resultaat te kunnen boeken, halen zij het document door de wasstraat van de Raad van State.

Maar hun aanpassingen gaan de Tweede Kamer in 2016 bepaald niet ver genoeg. VVD-er Hayke Veldman en Roelof Bisschop van de SGP zetten de toon als felste politieke tegenstanders van ruimere openbaarheid. Veldman is gepokt en gemazeld in gemeenteland als ambtenaar, raadslid en wethouder (in Nijmegen). Geschiedenisleraar en schooldirecteur Bisschop is politiek gevormd in zowel de gemeentelijke (Veenendaals raadslid) als de provinciale politiek (Utrechts statenlid).

Ook Gert-Jan Segers van de ChristenUnie, dan nog geen fractievoorzitter, trekt in de kamer aan de handrem. Gesteund door Veldman, poogt hij met een amendement (wijzigingsvoorstel) te verijdelen dat informatie over bescherming van het milieu, opsporing en vervolging van strafbare feiten, internationale betrekkingen en eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer makkelijker openbaar kan worden.

De bepaling dat openbaarmaking pas achterwege blijft voor zover andere belangen ‘ernstig geschaad’ worden, gaat uit de wet. Zo besluit een fikse meerderheid van de Tweede Kamer, zelfs inclusief GroenLinks en D66!

In plaats daarvan wordt de slappe formulering uit de oude Wob weer van stal gehaald: ‘het openbaar maken van informatie blijft achterwege voor zover het belang daarvan niet opweegt tegen andere belangen’.

Door deze ingreep ‘vervalt een op zichzelf nuttig instrument, namelijk dat er echt wel wat aan de hand moet zijn om iets niet openbaar te maken. Juist in een wetsvoorstel dat beoogt meer openbaar te maken!’

Dat constateert Eric Daalder, schrijver van het Handboek openbaarheid van bestuur en thans rechter bij de Raad van State. De jurist is één van de deskundigen die hun licht laten schijnen over de afgezwakte Wet Open Overheid die de Tweede Kamer heeft afgeleverd.

Overheidsorganisaties zien er desondanks nog steeds niets in. De wet is te ingewikkeld, onbetaalbaar en onuitvoerbaar, klinkt het tijdens een hoorzitting. Belegd door de Eerste Kamer die deze hete aardappel nu op zijn bord krijgt.

De senatoren Ton Rombouts (CDA, oud-burgemeester van Den Bosch) en Frank Köhler (SP, ex-wethouder van Amsterdam) vragen aan enkele sprekers wat de Eerste Kamer hiermee aan moet: goedkeuren of afstemmen? Daalder suggereert om het wetsvoorstel, ‘dat er in de kern goed uit ziet’, verder aan te passen met een zogeheten novelle. De koepelorganisaties van gemeenten en provincies eisen eerst een volledig onderzoek (‘impactanalyse’) naar de gevolgen en kosten van de wet.

De Senaat besluit tot zo’n impactanalyse en schort de behandeling van de Woo zolang op. De minister van Binnenlandse Zaken schakelt hiervoor ABDTopConsult in. Dat is een gezelschap roulerende topmanagers van ’s rijks Algemene Bestuursdienst.

De twee consultants die op deze klus worden gezet, schetsen een schrikbeeld in hun rapportages. Enorme investeringen zijn nodig voor een openbaar toegankelijk register met ‘vele miljarden documenten’ en ‘vele duizenden extra ambtenaren’ die dit alles moeten uitvoeren. Oplopend van vele honderden miljoen euro’s tot zelfs een paar miljard.

De onderzoekers gaan nog een stap verder. Wetgeving is volgens hen helemaal niet geschikt om de overheid transparanter te maken. Dat moet stap voor stap in de dagelijkse praktijk gebeuren.

Om zeep helpen

De indruk ontstaat dat met de impactanalyse een ambtelijk en bestuurlijk ongewenste wet in de Eerste Kamer om zeep moet worden geholpen. Eén van de consultants suggereert dit zelf in een mail die nota bene openbaar werd via een Wob-verzoek.

‘Bedenk dat we bezig zijn met een exercitie die mede tot doel heeft te voorkomen dat er een wet komt die als zodanig een onbehapbare werklast met zich zou brengen’, zo wordt een weigerachtige ambtenaar van de provincie Friesland gepaaid om alsnog gegevens over deze werklast voor het onderzoek aan te leveren. De man vond dit te veel werk.

‘Als het niet mogelijk is meer dan een globaal beeld te geven, volsta dan met een globaal beeld. Als je aantallen niet precies weet, maak dan een grove inschatting’, poogt de consultant hem over de streep te trekken.

GroenLinks roept PvdA-minister Ronald Plasterk van Binnenlandse Zaken over deze gang van zaken ter verantwoording in de Tweede Kamer. Hij ontkent een vooropgezet plan om de Woo alsnog de grond te boren. ‘Ik heb die mail niet geschreven. Ik heb hem ook niet ontvangen en ik heb er geen opdracht toe gegeven. Het is ook niet mijn perceptie van het doel van het onderzoek. Die blijft voor rekening van de betrokkene.

Ja, dat krijg je ervan als er van alles naar buiten komt’, haalt Plasterk nog even zijn gram.

Deze voormalige Volkskrantcolumnist blijkt als minister bepaald geen hoeder van de openbaarheid. Plasterk zondert de Wob uit van de algemeen geldende dwangsom tegen traag overheidshandelen. Gemeenten hadden alarm geslagen over massaal misbruik. Premiejagers zouden hen bestoken met ingewikkelde verzoeken zodat informatie niet op tijd, dat wil zeggen binnen de zes weken die de wet voorschrijft, te leveren valt en er een dwangsom van maximaal 1.260 euro per overschreden tijdslimiet kan worden geclaimd.

‘Ophef sterk overdreven’

Dat blijkt allemaal reuze mee te vallen. ‘Al die ophef is sterk overdreven’, oordeelt de Groningse hoogleraar Heinrich Winter na onderzoek onder gemeenten. Over twee jaar betaalden 215 gemeenten samen hooguit 400.000 euro aan dwangsommen uit en waren zij 650.000 euro kwijt aan proceskostenvergoedingen door verloren rechtszaken.

Meer kosten moeten gemeenten volgens Winter maken voor het behandelen van de groeiende hoeveelheid informatieverzoeken die zij op hun bord krijgen. De hoogleraar vindt het juist positief dat er vaker een gerechtvaardigd beroep op de Wob wordt gedaan. Het gaat er toch immers om ‘dat informatie openbaar wordt gemaakt’.

De dwangsom is niettemin nog steeds een politiek taboe om openbaarmaking te bespoedigen en blijft daarom ook buiten de Woo. Wie door de overheid aan het lijntje wordt gehouden kan nog wél de rechter vragen om een dwangsom op te leggen.

Het regeerakkoord van een volgend kabinet Rutte dat eind 2017 aantreedt, zonder de PvdA en Plasterk, kondigt een nieuwe poging aan om de Open Overheid alsnog gestalte te geven ‘zonder hoge kosten voor de organisatie en uitvoering’.

De dan kersverse D66-minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren moet dit zien te regelen met wéér twee nieuwe initiatiefnemers: de prominente parlementariërs Bart Snels (GroenLinks) en Steven van Weyenberg (D66). In het voorjaar van 2019, het wetsontwerp is dan al bijna zeven jaar onderweg, komen deze Tweede Kamerleden met een gewijzigd wetsontwerp.

Ditmaal verdwijnt de ‘registerplicht’ en daarmee de onbetaalbaar geachte superdatabank.

Ook de regeringscommissaris van openbaarheid legt het loodje.

Deze stevig opgetuigde waakhond wordt afgeschaald naar een adviescollege. Dit polderende gezelschap moet in deeltijd ‘lastige kwesties bespreekbaar durven te maken, waar mogelijk tegenspraak organiseren, en optreden als gesprekspartner voor bestuursorganen die hun informatiehuishouding en -voorziening willen verbeteren’, zo luidt haar taakomschrijving.

Journalisten, wetenschappers en andere professionals kunnen bij overheidsobstructie het adviescollege nog incidenteel om bemiddeling vragen. Voorzitter wordt Ineke van Gent, oud-kamerlid van GroenLinks en huidig burgemeester van Schiermonnikoog.

Voor hun ‘voorstel van wet tot wijziging van het voorstel van wet’, kortweg novelle geheten, hebben Snels en Van Weyenberg naar eigen zeggen steun gevonden in alle overheidslagen. Vervolgens moeten zij deze novelle nog door de Tweede Kamer zien te loodsen om het hele karwei dan eindelijk in de Senaat te kunnen afmaken. Dat is de mores van ons staatsbestel.

De Raad van State is opnieuw kritisch. Ook al zijn de aanpassingen een behoorlijke verbetering, zij maken tegelijkertijd hét doel van de wet: het openbaren van informatie ‘problematisch complexer’. Om te voorkomen dat de burger door de bomen het bos niet meer ziet, zijn nieuwe aanpassingen noodzakelijk, luidt het advies.

Verder uitgekleed

De Tweede Kamer kleedt de wet vervolgens verder uit. Wat VVD en SGP in 2016 op twee cruciale punten niet voor elkaar kregen, lukt deze partijen in 2021 alsnog.

Bedrijfs- en fabricagegegevens ‘die vertrouwelijk aan de overheid zijn meegedeeld’ worden opnieuw geklassificieerd als geheim, zoals zij dat in de Wob waren.

Een succes voor de aanhoudende lobby van werkgeversorganisatie VNO/NCW. Die beweerde zelfs dat de overheid de deur voor terroristen zou openzetten als zij openbaring van bedrijfsinformatie mogelijk zou maken.

Deze knieval maakt het verdraaid lastig voor burgers om te achterhalen of de overheid in haar omgang met bedrijven wel rekening houdt met hún belangen. Berucht zijn grote concerns als Hoogovens in Wijk aan Zee en varkensslachterij Vion in Boxtel die woon- en leefklimaat jarenlang ongehinderd konden verpesten.

Tweede elementaire ingreep in de Woo is dat ook semipublieke organisaties buiten schot blijven.

Daarmee zwicht de Tweede Kamer voor het zware geschut dat voormalig CDA-politica Yvonne van Rooy in stelling had gebracht tegen het volgens haar reële gevaar dat de Nederlandse ziekenhuizen contacten en contracten met verzekeraars openbaar zouden moeten maken. ‘Als private organisaties met een maatschappelijke taak moeten wij hier niet in worden gezogen. Dit is een glijdende schaal’, betoogde Van Rooy tijdens de al eerder genoemde hoorzitting in de Eerste Kamer. Zij raadde de senaat toen sterk aan om de Woo alleen al om die reden af te schieten.

Dat was in 2021 niet meer nodig. Na negen jaar gesteggel is de Woo zo onttakeld dat daarin weinig meer te ontdekken valt van de cultuurverandering die Mariko Peters tot stand had willen brengen.

‘Ik durf te stellen dat bij weinig wetsvoorstellen zoveel tijd is genomen om de uitvoering te toetsen’, gaf minister Ollongren er een positive draai aan. Veel onheil werd daarmee immers voorkomen.

Ook de Tweede Kamer was volledig overtuigd. Had de PVV niet per ongeluk tegengestemd, dan zou de uitgeklede Woo daar op 26 januari 2021 zelfs met algemene stemmen zijn aangenomen.

Speld in de hooiberg

De Eerste Kamer heeft later dat jaar meer reserves, zo blijkt tijdens een intens debat dat negen uur duurt en vooral gaat over de kloof tussen theorie en praktijk. PvdA-senator Ruud Koole, voorstander van de nieuwe wet, vraagt zich af hoe de informatiezoekende burger nog de speld kan vinden in de hooiberg van documentatie die de overheid baart.

Ton Rombouts ziet er helemaal niets in. ‘Een draak van een wet die voor burgers volstrekt niet meer te begrijpen is’, sluit hij aan bij de kritiek van verschillende wetenschappers en de Raad van State.

Volgens de oud-burgemeester van Den Bosch is het veel beter om de bestaande Wet openbaarheid van bestuur (Wob) wat te moderniseren. ‘Met deze kleine en heldere wet was niet veel mis. Het ging mis bij de hantering van die wet, bij de cultuur en de angst die bestuurders hadden om dingen vrij te geven. Daarom moeten wij investeren in een nieuwe bestuurscultuur en in een goed systeem voor de informatiehuishouding van de overheid.’

Terloops voegde Rombouts nog toe dat appjes en smsjes toch vooral geheim moeten worden.

Daar hebben CDA-minister Hugo de Jonge en RIVM-directeur Jaap van Dissel alvast wat anders op gevonden. Zij appen in functie ook via hun privételefoon en ontwijken daarmee openbaarheid, zo bracht dagblad NRC laatst aan het licht.

Premier Rutte pakt het nog wat rigoureuzer aan. SP-er Ronald van Raak had tijdens het laatste Woo-debat in de Tweede Kamer nog eens fijntjes gewezen op het verdwenen smsje van Unilever-topman Paul Polman aan de minister-president. Met daarin de mededeling dat het bedrijf toch naar London vertrekt. Afschaffing van de dividendbelasting, die Rutte tijdens de kabinetsformatie had doorgedrukt, vooral om Unilever te paaien zijn hoofdkantoor in Nederland te houden, was daarmee van de baan.

‘Ik heb het gewist’

Van Raak: ‘Toen ik dat smsje opvroeg, zei de minister-president: dat hoef ik niet te geven. Toen zei de Raad van State: maar dat moet de minister-president wel geven. Toen zei de minister-president: ja, maar ik heb het gewist.’

‘Kan ik nou straks met de Woo in hand als gewoon burger de smsjes van de minister-president opvragen? ‘ wil Van Raak van minister Ollongren weten.

‘Bij mijn weten kan onder de Woo, net als nu onder de Wob, dat soort berichten inderdaad worden opgevraagd, ja’, luidt het omslachtige antwoord.

Ruud Koole uit later in de senaat zijn vrees ‘dat overheidsmedewerkers in hun handelen zo weinig mogelijk sporen proberen na te laten, zodat transparantie later vooral leegte zal laten zien’.

Rutte-doctrine

Dit verschijnsel is sinds 2019 de Rutte-doctrine gaan heten. Die term dook op in een ambtelijk smsje aan de premier waarin hem wordt gemeld dat vanwege zijn doctrine bepaalde stukken over het kindertoeslagenschandaal die het kamerlid Pieter Omtzigt ‘maar blijft vragen’, niet openbaar gemaakt kunnen worden.

Tijdens zijn openbare verhoor door de parlementaire commissie die dit schandaal onderzocht, verklaart Rutte dat het hem specifiek gaat om de bescherming van ‘interne stukken die rondgaan in de voorbereiding op besluiten’.

Berucht memo

Een van de stukken die Omtzigt opeist is het beruchte memo van juriste Sandra Palmen-Schlangen. Daarin geeft zij in 2017 de ambtelijke top van de Belastingdienst het dringende advies om onmiddellijk op te houden met het bruusk stopzetten van honderden toeslagen omdat dit van geen kanten deugt.

Het memo raakt verstrikt in de krochten van de Belastingdienst. Ook staatssecretaris Snel kent het bestaan ervan niet als hij in de loop van 2019 een beslissing moet nemen over een Wob-verzoek van RTL Nieuws. Dat had alle aan hem verstrekte memo’s, nota’s en adviezen over het toeslagenschandaal opgevraagd.

Omtzigt krijgt eind 2020 een document waarin Palmens kritiek en advies ontbreken. Het kabinet bestempelt deze informatie tot ‘een persoonlijke beleidsopvatting’ die ‘conform bestaand beleid’ niet openbaar wordt.

Wat het kamerlid te zien krijgt zijn witte vlakken. ‘Dat valt minder op dan zwart maken. Ze geven zelf toe dat ze dit erom doen’, schampert Omtzigt tegen Rutte tijdens een historisch geworden kamerdebat over het toeslagenschandaal.

Zie hieronder het uitgeklede document:

• 

Tijdens haar verhoor door de parlementaire commissie leest Palmen haar vernietigende advies desgevraagd zélf in het openbaar voor. Vervolgens krijgt de Tweede Kamer het memo alsnog compleet toegestuurd:

• 

Naar aanleiding van dit incident lanceert het CDA een voorstel om bestuurders wettelijk te verplichten ambtelijke adviezen openbaar te maken als daarom wordt gevraagd, zonder daarbij de naam van deze ambtenaren te noemen.

Dit betreft adviezen over ‘alle besluiten die verband houden met hun publieke taak zowel in de voorbereiding, bepaling, uitvoering als de evaluatie van beleid’.

Deze verplichting geldt concreet voor ‘een minister, een commissaris van de koning, gedeputeerde staten, een gedeputeerde, het college van burgemeester en wethouders, een burgemeester en een wethouder’ (staatssecretarissen worden niet genoemd).

Als burger heb je met deze wettekst een steviger handvat om aan de weet te komen hoe een besluit intern bij de overheid tot stand komt. Het amendement krijgt overweldigende politieke steun in de Kamer.

Daarmee maakt de Woo op een brisant punt wél een stap vooruit ten opzichte van de Wob.

Minister Ollongren tempert echter direct al de feestvreugde over dit Omtzigt-effect. Openbaarmaking van ambtelijke adviezen kan namelijk strijdig zijn met andere belangen die volgens de Woo moeten worden beschermd. Op grond daarvan kunnen of zelfs moeten verzoeken tot vrijgave van informatie worden geweigerd.

Ollongren schudt de voorbeelden uit haar mouw: een ambtenaar kan persoonlijk worden beschadigd door openbaarmaking; het goed functioneren van de staat of een gemeentebestuur kan in het geding komen, belangen van andere betrokkenen (‘derden’) kunnen worden geschaad.

De minister had dan ook graag gezien dat het CDA een ontsnappingsclausule in zijn amendement had opgenomen. Maar zij maakt er geen halszaak van. De veiligheidsklep zit immers toch wel in de Woo. Zoals jurist Eric Daalder al zei: belangen moeten altijd tegen elkaar worden afgewogen. Dat was in de oude Wob ook al zo.

Pikant hierbij is dat de overheid zichzelf in de Woo wél ruimte geeft geheime informatie toch openbaar te maken als ‘een zwaarwegend algemeen belang’ daartoe noopt. Hieronder vallen de openbare veiligheid, volksgezondheid, het milieu of de democratische rechtsorde, zo legt artikel 3.4 uit.

Europees verdrag

Via deze achterdeur is het volgens emeritus hoogleraar mediarecht Wouter Hins mogelijk een beroep te doen op het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens dat in Nederland rechtskracht heeft. Daarmee valt informatie boven tafel te krijgen die in strijd met dit verdrag per definitie geheim wordt gehouden zodra de staatsveiligheid, de rechterlijke macht of de eenheid van de kroon in het geding zijn. Eerder in dit artikel is daar al op gewezen.

Geheimhouding doorbreken

Je kunt er volgens Hins op wachten dat journalisten of actiegroepen beroepszaken gaan aanspannen bij de bestuursrechter om absolute geheimhouding te doorbreken. De basis daarvoor vormen verschillende uitspraken waarin het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalde dat overheden informatie niet hadden mogen weigeren.

Zo moest de Hongaarse overheid processtukken van een procedure bij de hoogste rechter openbaar maken.

En in Engeland werden na hevige discussie brieven van prins Charles aan allerlei ministers openbaar. Charles bemoeit zich daarin met tal van staatszaken die hem beroeren, zoals gezond voedsel op scholen en de inzet van helikopters door het Britse leger in de Irakoorlog.

Deze internationale complicatie wordt door de Eerste Kamer wel aangehoord, maar speelt ook daar geen enkele rol in de besluitvorming over de Woo.

Samen met SGP en ChristenUnie probeert Rombouts nog om de nieuwe wet uit te rangeren door per motie op een versnelde evaluatie van de oude Wob aan te sturen. Deze poging is kansloos.

Vreemd toch dat juist deze drie senaatsfracties zich afkeren van de Woo. Hun partijgenoten in de Tweede Kamer hadden de Open Overheid immers met verve onschadelijk helpen maken, waardoor tegenstemmen geen zin meer heeft.

De VVD die met de SGP het hardst tekeer ging tegen de Woo telt haar zegeningen en stemt wél voor. Deze wet kan immers geen potten meer breken.

Gaat het toch nog wat worden met de openbaarheid van bestuur?

De eerste grote opgave is dat informatie die de overheid openbaar zou moeten maken (‘indien dit zonder onevenredige inspanning of kosten redelijkerwijs mogelijk is’, beschouwt de wet dit slechts als een ‘inspanningsverplichting’) ), ook eenvoudig is op te duiken in de archieven.

Het Platform open overheidsinformatie (Plooi) moet dat mogelijk maken maar is nog in opbouw.

Archieven niet op orde

Essentieel voor een betere informatievoorziening is dat de overheid haar archivering op orde heeft. Daar mankeert het nogal eens aan, zo blijkt tijdens allerlei Wob-procedures. Vooral het beheersen van de enorme digitale informatiestroom is een opgave van formaat. Dat geldt met name voor tekstberichten, zoals smsjes, chats en appjes.

Iedere ambtenaar en bestuurder beoordeelt zelf welke berichten belangrijk (‘relevant’) genoeg zijn om te worden bewaard en slaat ze vervolgens ook zelf op, tenzij een ander dat al heeft gedaan, zo luidt het voorschrift.

De Nokia van Rutte

Wat is relevant? Tekstberichten ‘die van belang zijn voor de bestuurlijke besluitvorming’, zegt de ‘handreiking voor rijksorganisaties’. Die instructie volgde Rutte naar eigen zeggen bij het dagelijks wissen van smsjes op zijn oude Nokia. Aangezien de minister-president daarbij opvallend weinig tekstberichten laat bewaren, kreeg hij het aan de stok met de Tweede Kamer die hem verwijt van alles onder de pet te blijven houden, ondanks beloftes voor meer openheid.

Om van dit sms-gelazer af te voorkomen kijken naaste adviseurs ongetwijfeld al met Rutte mee bij diens selectie van tekstberichten. Ook gaan inspecteurs zijn ministerie van Algemene Zaken doorlichten op de kwaliteit van archivering. Dat kan geen kwaad.

Want het is een veeg teken dat zo’n smsje over de Amsterdamse coronaprotesten van burgemeester Halsema aan de premier wél bij de gemeente maar niet op Ruttes ministerie is terug te vinden.

Daags na het Kamerdebat roepen de staatssecretarissen van digitalisering en archivering in koor dat er in de informatiehuishouding overal nog veel te verbeteren valt

‘Ik heb niet het idee dat het op andere plekken heel veel beter georganiseerd is dan bij het kabinet’, wijst Alexandra van Huffelen naar de matige stand in het land. Als D66-staatssecretaris in het kabinet Rutte III hield zij het memo Palmen onder de pet en nu in Rutte IV gaat zij over digitalisering. Hoofdpijndossiers.

Hoe hangt de vlag erbij in de gemeenten die via hun koepelorganisatie VNG zo hard tegen de Woo hebben gestreden?

De VNG produceert in 2020 een ‘handreiking archivering’, maar die rept niet van toezicht en controle op functionarissen die ieder voor zich beslissen wat zij bewaren en weggooien. Vooral bij kleinere gemeenten die vaak kampen met een fiks tekort en verloop aan personeel valt te vrezen dat steeds meer wezenlijke informatie verloren gaat.

Daar komt bij dat gemeenten, maar ook provincies en waterschappen, niet worden aangesloten op het informatiesysteem Plooi dat alleen verplicht is voor rijksinstanties. Zij hebben en krijgen daar geen geld voor en moeten dus hun eigen informatiesystemen beter zien te ontsluiten voor de burger. Praktisch gaat het er dan om dat gemeentelijke documenten die verplicht openbaar moeten zijn, vrij eenvoudig op internet te vinden zijn door zoekmachines als google.

Welke informatie moet de overheid nu wettelijk verplicht openbaar maken?

Dat werd in de Woo uitvoerig opgesomd:

• 

Maar inmiddels niet meer:

• 

Hoe komt dat?

De overheid is thans niet bij machte om haar wettelijke plicht tot openbaarmaking te vervullen. Die wordt daarom in stapjes ingevoerd, zo hebben parlement en regering bepaald. Bij het Woo-loket van de landsadvocaat verwachten ze dat daar vanaf 1 januari 2023 mee wordt begonnen, ‘waarna dat in de jaren daarna verder wordt uitgebreid’. De Woo blijft dus voorlopig een gemankeerde wet.

Openbaarheid op verzoek

Maar dan is er altijd nog de ‘openbaarmaking op verzoek’. Informatie die de overheid zelf niet publiek maakt, kan door wie dan ook bij haar worden opgevraagd. Het aloude ‘Wobben’, vernoemd naar de voorbije wet, gaat sinds 1 mei onder de Woo gewoon door.

Dit levert al op 19 mei een aansprekend resultaat op. De Raad van State honoreert in sneltreinvaart ‘een concreet verzoek’ tot publicatie van zijn kritische advies over een initiatiefwet van (voormalig) D66-kamerlid Pia Dijkstra om hulp bij zelfdoding van 75-plussers die het leven zat zijn, te legitimeren.

Dit advies ligt er al sinds december 2020, maar werd door D66 onder de pet gehouden. Opmerkelijk voor een partij die haar schouders zette onder de Wet open overheid. Juist op grond van deze wet mag de Raad van State inmiddels zijn adviezen meteen zelf openbaar maken.

Voorheen moest dit Hoge College van Staat daarmee wachten tot de wetgever (regering of parlement) er iets van vond. Zolang die niets van zich liet horen, bleef het advies over zo’n wet geheim. Een publieksonvriendelijk ritueel uit de behoudzuchtige Haagse school dat D66 nog even benutte voor het parkeren van Dijkstra’s voltooid leven-wet.

Gezien de fundamentele kritiek van de Raad van State op de wet (beschermt ouderen bij euthanasie onvoldoende tegen onvrijwillige en overhaaste beslissingen en tegen misbruik) is een parlementaire meerderheid bepaald onzeker.

Dus blijft D66 een pas op de plaats maken, getuige haar recente verklaring dat ‘wij nu de tijd nemen om het advies van de Raad van State uitgebreid en zorgvuldig te bestuderen’.

Dat inmiddels bijna 18 maanden studietijd is verstreken, vertelt kamerlid Paul van Meenen, opvolger van Pia Dijkstra als woordvoerder voltooid leven, er op de D66-site niet bij.

Lang gestudeerd werd er ook al op het eerste (negatieve) Raad van State-advies over de Wet open overheid. Dat lag in november 2012 op tafel maar werd pas in maart 2014 openbaar. Toen legde GroenLinks samen met D66 de Woo aan de Tweede Kamer voor.

U vraagt en wij draaien?

Dat de Raad van State in de eerste Woo-maand demonstratief op één dag zes oude adviezen aan de vergetelheid ontrukt, wekt al snel de indruk dat het bij de Open Overheid nu een kwestie is van u vraagt en wij draaien. Dat zou een ernstig misverstand zijn. Die wetsadviezen vallen namelijk onder de categorie appeltje-eitje.

Hoofdpijn breekt uit zodra het bestuursorgaan in kwestie niet van plan is over de brug te komen. Dat speelt vooral als er het nodige te verbergen valt: uitglijers, taakverwaarlozing, falend beleid, handjeklap, wetsovertredingen. Openbaarmaking zorgt dan voor ophef die een wethouder, minister of ambtenaar in problemen kunnen brengen zoniet de kop kunnen kosten.

Om moeilijkheden te ontlopen worden teksten weggelakt, blijken essentiële notities, emails en appjes onvindbaar of treedt geheugenverlies op.

De uitgeklede informatie die er dan doorgaans met grote vertraging uitrolt (beslistermijnen blijven ook in de Woo zeer rekbaar) verbergt de meestal onthutsende waarheid. Burgers, journalisten en zelfs volksvertegenwoordigers moeten dan naar de rechter om die alsnog boven water te krijgen.

Oeverloos procederen

Zo’n juridisch traject loopt via de rechtbank naar de Raad van State en dan ben je in dit overbelaste land zo een paar jaar verder. Fnuikend voor wie zit te springen om essentiële informatie. Dat wordt oeverloos procederen uit eigen zak tegen een trainerende overheid die zich op kosten van belastingbetaler verstopt achter juristen.

Zo ging het onder de betrekkelijk overzichtelijke oude Wet openbaarheid van bestuur (zes pagina’s tekst). En dat gaat onverminderd door met de Wet open overheid die 24 pagina’s vol ondoorgrondelijk taalgebruik omvat. Als initiatiefnemer van deze wet zwom de Tweede Kamer ook diep in de fuik van nodeloos ingewikkelde juristerij.

Kenmerkend hiervoor is de volgende passage:

• 

Onder 5b wordt gepoogd mee te delen dat alle stukken die betrekking hebben op Prinsjesdag pas na de Troonrede openbaar worden. Dit is gebakken lucht. De Woo die pretendeert een brug te slaan tussen overheid en samenleving, staat er vol mee.

Buiten schot

Evenmin konden onze parlementariërs de verleiding weerstaan om zichzelf ook nog even buiten schot te plaatsen. Alle informatie die door ambtenaren aan individuele kamerleden wordt verstrekt is per definitie niet openbaar, zo werd op initiatief van Gert-Jan Segers aan de wet toegevoegd.

Oekaze-Kok

Dit tekent de nog altijd moeizame verhoudingen tussen kabinet, parlement en ambtenaren. Die werden in 2006 op scherp gezet door de zogeheten Oekaze-Kok. De toenmalige PvdA-premier bepaalde toen dat een ambtenaar ‘slechts op aanwijzing van een minister contact kan opnemen met een kamerlid’.

Wie openbaarheid via de rechter wil afdwingen moet zeer gemotiveerd en volhardend zijn.

De bekende stikstofbestrijders van Mobilisation for the Environment (MOB) zijn uit dat hout gesneden. Vier rechtszaken zijn nodig om de minister van Landbouw ertoe te dwingen de adressen van duizenden veehouderijen vrij te geven. Die hadden ten onrechte mogen uitbreiden zonder natuurvergunning terwijl zij die mogelijk wel moesten hebben vanwege hun stikstofuitstoot.

Om illegale uitbreidingen alsnog te kunnen aanvechten, eist MOB de locatiegegevens van deze veehouderijen op. Volgens de minister, met de boerenbond LTO in het kielzog, zou dat de privacy van de betrokken boeren aantasten. Maar volgens de Raad van State is privacy geen reden om milieu-informatie te weigeren.

Als de minister vervolgens niet de adressen maar de coördinaten van de veehouderijen vrijgeeft, stapt MOB opnieuw naar de rechter en krijgt begin 2022 in hoogste instantie opnieuw gelijk.

Hoe naar een cultuuromslag?

Zulk traineren van openbaarheid duidt er niet op dat de overheid al serieus werkt aan een cultuuromslag. Dat vergt eerstens een grondhouding om informatie te geven in plaats van tegen te houden. Daar heb je geen juristen voor nodig maar publieksgerichte voorlichters die vanuit hun vakkennis mensen wegwijs maken in het informatiedoolhof. Ambtenaren ook die, als het lastig wordt, hun bestuurders niet met alle macht uit de wind proberen te houden, maar ertoe bewegen om open kaart te spelen in plaats van daar later door de rechter toe te worden gedwongen.

Hoogste tijd dat de vierde macht niet meer als handrem maar als breekijzer voor openbaarheid fungeert. Dat is hard nodig. Want een overheid die pretendeert open te zijn moet gas geven.

.

‘Redder van de Kampina’

Zo wordt Pieter van Tienhoven nog steeds beschouwd door zijn nazaten in natuurbeschermingsland.

‘Nederlands groote natuurbeschermer’, staat gebeiteld in zijn uit keien opgetrokken grafmonument dat prijkt op een duin boven de Zandbergse Vennen. De dubbele o is veelzeggend.

Van Tienhoven (1875-1953) was een vermaard natuurbeschermer die de Vereniging Natuurmonumenten na haar oprichting in 1905 financieel en bestuurlijk op de been bracht. Het landgoed van 421 hectare dat zijn familie op de Kampinase heide bezat droeg hij over aan deze natuurbeheerder.

Destijds wist Natuurmonumenten in dit gebied ook 157 hectare bossen en vennen aan te kopen en daarmee van de ondergang te redden. Gekocht mét overheidsgeld! Dat was nog nooit vertoond.

Daarmee legde Van Tienhoven de basis voor blijvende bescherming van een bijzonder heide- en vennenlandschap, terwijl toen in de omgeving natuur alom ten prooi viel aan de landbouw. Dat de Kampina inmiddels wordt bezoedeld met stikstof uit de intensieve veehouderij, had Van Tienhoven bij leven niet kunnen bevroeden. Zienderogen vergrast de hei en verdrogen de vennen.

Verstoord wordt ook het fraaie panorama dat zich vanaf zijn grafheuvel over de heidevlakte ontvouwt. Vier indringend verlichte windturbines beroven de Kampina van een zeldzame landschappelijke kwaliteit. De einder was hier vrij van bebouwing, zo ver het oog reikte.

De machines zijn exemplarisch voor de oprukkende windmolenparken die zich als een olievlek over het Brabantse land verspreiden en waardevol landschap verpesten.

• 

De vier turbines verrijzen boven de beboste zuidrand van de Kampina. Hoe was dit mogelijk? De zoektocht naar het antwoord begint met een rit door het buitengebied van de gemeente Oirschot. Die voert over een labyrint van geasfalteerde landweggetjes, langs een kakofonie aan bebouwing: de neerslag van jarenlang populistisch beleid waar Oirschot berucht om werd.

Vanaf de Logstebaan, de weg die zuidelijk langs de Kampina scheert, richt de blik zich allereerst op een nieuwe bedreiging voor de natuur: een megabedrijf met 19.000 biggen. Op de plek van een reeds lang ingeslapen varkensbedrijf waarvoor de oude vergunningen nog steeds van kracht zijn. Met dank aan laks overheidsbeleid en met de zegen van de Raad van State.

De hoogste bestuursrechter overrulede begin 2021 een uitspraak van de rechtbank Oost-Brabant die de megaveehouderij had geblokkeerd. Een triomf voor de eigenaar, de Boxtelse veehouder Johan van Hal die zijn veecomplex prompt te koop zette. Daarmee bewijzend dat hij daar zelf niet gaat boeren.

Wél begon hij aan de sloop van twee versleten stallen en groef alvast een bouwput voor de nieuwe megastal. Daar hield hij snel weer mee op. Het werk ligt al geruime tijd stil.

• 

Het leek erop dat Van Hal met deze manoeuvre de hoofdprijs wilde binnenhalen voor Logtsebaan 2. Maar dat vlot niet erg. Begin oktober liet hij een bod van de provincie op het complex stilzwijgend verlopen.

Nog maar enkele jaren geleden weigerde het bestuur van Brabant de natuurvergunning voor de megastal in trekken, maar inmiddels wil het deze stikstoftijdbom op de Kampina graag demonteren door Van Hal uit te kopen.

Het veecomplex staat ondertussen nog steeds te koop (‘prijs op aanvraag beschikbaar’). Maar welke boer wil op deze besmette plek aan de slag? En welke bank gaat de maatschappelijk ongewenste megastal financieren? Daarom kan deze vertoning toch nog eindigen in aankoop met belastinggeld.

Langs de snelweg

Vanaf de Logtsebaan rijdend naar Spoordonk, komen de vier windturbines steeds dichterbij. Ze staan langs de A58! Oude herinneringen herleven.

Hoe zat het ook al weer?

Gebouwd in 2017 op basis van een bestemmingsplan uit 2011 waarover destijds veel te doen was. Hemelsbreed staan ze op maar liefst zeven kilometer vanaf Van Tienhovens graf. Nooit gedacht dat je juist déze turbines van zover kunt zien!

Toch blijkt dat niet verbazingwekkend. De ‘zichtbaarheid vanuit het natuurgebied Kampina’ werd destijds nauwkeurig onderzocht in de milieu-effectrapportage over het windmolenproject. De 150 meter hoge turbines domineren het landschap tot op 15 kilometer, vermeldt het rapport.

Maar het consultantsbureau dat in opdracht handelde van de projectontwikkelaar, het Duitse energieconcern RWE, bagatelliseerde de betekenis hiervan. Tot ongenoegen van de nationale commissie die namens de overheid milieurapportages beoordeelt. Dat zulke grote windturbines niet zijn in te passen in het kleinschalige en natuurrijke landschap van Groene Woud en Kampina, staat volgens haar vast.

De betrokken gemeenten Oirschot en Oisterwijk benoemen de landschapsschade uiteindelijk als een nadeel dat volgens hen evenwel niet opweegt tegen de voordelen van het windenergieproject. Voordelig zijn zeker ook de ‘duurzaamheidsbijdragen’ die RWE hen jaarlijks fourneert.

Horizonvervuiling speelde totaal geen rol in de politieke besluitvorming over de windmolens. Het lokale debat ging over de gevolgen voor de menselijke gezondheid, zoals geluidsoverlast en slagschaduw.

Geen vijfde windmolen

Opwinding hierover werd in de kiem gesmoord door af te zien van een vijfde windturbine die het dichtst bij het dorp Spoordonk was gepositioneerd. De vier machines kregen grotere rotorbladen die met elkaar meer energie produceren dan de oorspronkelijke vijf. Geen centje pijn dus voor energiereus RWE die als neventak in Nederland momenteel negen kleine windparken op land runt.

De eigenaar die zijn grond voor die vijfde molen aan RWE zou verhuren, bleef met lege handen achter. Hij ondernam nog een vertwijfelde poging om alsnog zijn recht én geld te krijgen. De Raad van State had er geen boodschap aan.

Jaren later boog de hoogste bestuursrechter zich opnieuw over het Spoordonkse windpark. Ditmaal ging het over de eis van een varkensboer uit het Oisterwijkse gehucht Heukelom om de derde turbine ’s avonds en ’s nachts stil te zetten. Zowat onder deze machine had hij vergunning voor een nieuwe veehouderij met bedrijfswoning. De boer wenste in rusttijd geen rondmaaiende rotorbladen te horen.

Hoe kon deze bizarre toestand ontstaan?

Terwijl zij het windpark al had toegestaan, werkte de gemeente Oirschot ter plaatse ook mee aan hervestiging van een Oostelbeerse veehouderij. Die moest weg uit het beekdal van de Kleine Beerze langs het landgoed Baest. De bewuste ondernemer ontving voor deze operatie een stevige reconstructiesubsidie van de provincie.

Ook Oirschot spaarde kosten nog moeite om deze verplaatsing mogelijk te maken. De nieuwe varkenshouderij kreeg een eigen toegangsweg. Daarvoor werd ruim een kilometer bebost zandpad, de Kattenbergsesteeg geofferd.

Waar het asfalt ophoudt, direct na de bedrijfspoort, vervolgt het resterende oude zandpad zijn loop richting vierde windturbine. Kun je nog zien wat er voor moois teloor ging.

De beoogde verplaatsing kwam echter niet tot stand. De Oostelbeerse veehouder ging verder als makelaar en verkocht zijn nieuwe varkenslocatie langs de A58 aan de Heukelomse boer. Daarmee werd de bedrijfswoning een obstakel voor de derde windturbine.

Maar de gemeente, Oisterwijk in dit geval, verzon een list. Op grond van ‘bijzondere lokale omstandigheden’ rekte zij de toelaatbare geluidsoverlast op, zodat de derde windturbine onbelemmerd kan doordraaien én renderen voor RWE.

En de bewoners? Ach ja, die hebben daar straks toch geen last van.

Het verkeerslawaai op één van Brabants drukste snelwegtrajecten overstemt immers grosso modo het geklapwiek van de windmolen. In bureaucratenjargon heette dit ‘maatwerk voor een unieke situatie’.

Daar trapte de bestuursrechter in Breda echter niet in. Oisterwijk had deze toestand immers zelf veroorzaakt. Vanzelfsprekend gingen gemeente en RWE in beroep bij de Raad van State. Met in de hand een rapport van opgetrommelde deskundigen die allerlei kwestieuze windmolenprojecten in den lande naliepen om aan te tonen dat de situatie bij Spoordonk toch echt heel bijzonder is.

• 

De deskundigen winnen

En jawel, de Raad van State volgde de deskundigen en legitimeerde bij Spoordonk een slecht leefklimaat voor de mens en, niet te vergeten het dier (hier worden 4800 varkens opgehokt). Zij huizen in de vuile cocktail van snelweg en windmolen. De stikstof die deze veehouderij zelf uitstoot belast ook de Kampina.

Deze desolate plek staat daarmee in Brabant symbool voor zowel de flagrant mislukte reconstructie van de veehouderij als de dubieuze verspreiding van windmolens over delen van Brabant waar het amper waait.

Alleen al in de regio Tilburg-Waalwijk zijn, verspreid over zeven gemeenten, maar liefst tien zoekgebieden voor in totaal 50 windturbines op de kaart gezet, deels ook gebundeld met velden vol zonnepanelen.

Dat is vragen om aanhoudende moeilijkheden. Overal stappen omwonenden naar de rechter om te verhinderen dat windturbines hun leefklimaat verstoren. En met toenemend succes.

Windpark Oss geblokkeerd

Afgelopen zomer vernietigde de Raad van State in Oss het bestemmingsplan voor een windpark langs het bedrijventerrein Elzenburg-De Geer. Breekpunt hier was dat het plan niet verplicht tot afbraak van de vier molens na uiterlijk 25 jaar, als ze aan het eind van hun latijn zijn. Afbraak eist de provincie om te voorkomen dat het Brabantse landschap bezaaid raakt met windkerkhoven.

Europese milieuregels leidend

Het windpark Elzenburg-De Geer komt er straks toch, na de vereiste aanpassingen. Milieutechnisch was dit plan al in orde omdat de gemeente zich houdt aan de voorgeschreven Europese normen voor geluidhinder en slagschaduw. Die gelden nu voor alle nieuwe windparken in Nederland, in plaats van de nationale regels die slapper zijn en daarom moeten worden opgeplust. Dat bepaalde de Raad van State in een recente uitspraak waarmee zij een windpark in Delfzijl blokkeerde.

Dit ingrijpen is met gejuich ontvangen door de vele strijders tegen windmolens op land. Zij denken nu meer munitie in handen te hebben om turbines uit hun omgeving te weren.

Hoopgevend voor natuur en landschap in Brabant is het succes dat de Brabantse Milieufederatie (BMF) met haar regionale achterban recent boekte tegen het Bladelse windpark De Pals: vier windmolens langs de A67 in het natuurrijke grensgebied met België.

Vogels en vleermuizen bedreigd

De Raad van State blokkeerde dit plan in drie uitspraken die allemaal op hetzelfde neerkomen: provincie en gemeente hadden onvoldoende oog voor de beschermde natuur aan beide zijden van de grens. Die windmolens moeten maar liefst 240 meter hoog worden om boven de bomen voldoende wind te kunnen vangen. Zij bedreigen de daar levende vogels en vleermuizen.

Deze dieren worden ook al bedreigd door een aanzienlijk groter windpark dat even verderop is vergund: 11 turbines, eveneens 240 meter hoog, die op boerengrond aan weerszijden de beboste Peelsche Heide nabij Reusel omsingelen.

De twee windprojecten moeten volgens de Raad van State op hun gezamenlijke schade voor de natuur worden beoordeeld. De hoogste bestuursrechter gaat al dit extra huiswerk straks weer beoordelen.

Aan het feestgedruis waarmee het Spoordonkse windpark in 2017 werd geopend, zijn ze in Bladel en Reusel dus bepaald nog niet toe.

Twee uitgelaten burgemeesters staken toen in een tent vol juichende schoolkinderen de loftrompet over de vier windturbines die zij bestempelden als opmaat naar een duurzame samenleving.

Sindsdien draaien de machines eindeloos hun trage rondjes in de overwegend zwakke wind. Vanuit de Kampina kijk je hier tot in lengte van jaren tegenaan, het meest indringend wanneer de bomen kaal zijn.

Dit schouwspel versterkt de overtuiging dat de overheid wat beters moet bedenken om steun te winnen voor de strijd tegen opwarming van de aarde.

‘